Gareth Jones. Człowiek, który wiedział za dużo.

[…]

Gareth [Jones, syn Annie Jones, rok ok. 1930 – przyp. JF] zdaje sobie sprawę, że – jak w czasach, gdy jego matka mieszkała w Hughesówce – kraj ten wciąż cierpi na brak klasy średniej i olbrzymią przepaść, już nie między bogaczami a biednymi: nowa przepaść rośnie między członkami partii komunistycznej a całą resztą.

W 1918 roku Lenin napisał w telegramie wysłanym na front Ukraiński: „Na miłość boską, podejmijcie najbardziej energiczne i rewolucyjne kroki, by wysłać zboże, zboże i zboże!!!”. Trwała budowa rosyjskiego komunizmu i trzeba było wyżywić rewolucyjnych robotników z Moskwy i Piotrogrodu, którzy wynieśli go do władzy. Najlepiej kosztem Ukrainy. Chłopskie zboże konfiskowały specjalne „oddziały rekwizycyjne”.

– Przyzwyczailiśmy się do myśli – mówi – że w jednym stuleciu może być tylko jedna wielka wojna. A mamy wiek, w którym być może czeka nas seria wojen religijnych. Tą nową religią będzie komunizm.

– Tego Stalin nie powiedział – mówi mężczyzna, od 1926 roku członek partii, podobnie jak większość załogi Rudzutaka. – Kiedy komunizm nadejdzie – tłumaczy – znikną wszystkie klasy i wszyscy będą w stanie osiągnąć to, czego pragną. Nastanie równość. Pracujemy nad tym, musimy się trzymać doktryny „Kto nie pracuje nie będzie jadł”. Jeśli wiec człowiek nie pracuje, nie może mieć pieniędzy ani chleba, ani niczego.

Gareth przekonuje się o tym podczas wizyty w domu moskiewskiego członka partii, gdy jego młoda żona emocjonuje się radzieckim, jak uważa, fonografem, lecz ku zaskoczeniu gości prezentuje sprzęt amerykańskiej produkcji.

[…]

Prawdę mówiąc, jest dużo gorzej niż przed rewolucją.

Heinz napisze później o tak nieznośnym odorze tego miejsca, że obaj musieli w końcu wyjść, „rozmyślając o wspaniałych jadalniach w fabrykach i kołchozach, o których słyszeli”.

Jim opowiada również o sześciu znajomych rosyjskich inżynierach, którzy przed 1921 rokiem pracowali w USA, a potem wrócili do Rosji by wspierać industrializację. Wiezie ze sobą list jednego z nich do syna w Detroit, który marzy o przeprowadzce do ZSRR. Wyciaga i czyta fragment: „Nawet jeśli nie możesz znaleźć pracy i nie masz nic, ale stać cię na chleb, masło i kawę, lepiej zostań tam, gdzie jesteś”.

Najbardziej zaskakujące informacje, zdaniem Heinza, Jim zostawił na koniec: kiedy kończył mu się kontrakt i wiadomo było, że wraca do USA, jak mówi, zaoferowano mu 300 dolarów miesięcznej pensji za propagowanie komunizmu w jego kraju.

Policja polityczna twierdzi, że znalazła już winnych braku żywności, a oświadczenie w tej sprawie publikuje w gazetach „Prawda” i „Izwiestia”. Komunikat głosi, że do aresztowań doszło głównie na Ukrainie i północnym Kaukazie. Większość zatrzymanych przyznała się do winy. Ich akcje sabotażowe miały na celu: psucie traktorów, podpalanie fabryk lnu, kradzieże rezerw zboża, dezorganizację siewu czy zagładę bydła. Zebrane dowody maj świadczyć, że aresztowanym zależało na zrujnowaniu radzieckiego rolnictwa lub wywołaniu głodu w kraju.

– Terror, głód – narzekają. – Zabrali nam paszporty i przez dwa i pół roku usiłowaliśmy wydostać się z Rosji. Wysłaliśmy dwóch pracowników do wiosek, gdzie chleba nie było przez pół roku. Wszystkie statystyki są kłamstwem. Produkcja maleje, a nie rośnie. Młodzi komsomolcy mają większą władzę i lepsze zarobki niż starsi, wykwalifikowani pracownicy. Wielu robotników zniknęło, gdy odważyło się krytykować reżim. Wszyscy specjaliści wyjeżdżają. Bóg raczy wiedzieć, co stanie się z maszynami. Robotnicy nie mają sił.

Jones spotyka się z nim dwukrotnie: w 1931 i 933 roku, za każdym razem w Moskwie. Lyons w latach 1928-1934 jest tam korespondentem united Press, a w 1930 roku zostaje pierwszym zachodnim dziennikarzem, który przeprowadził wywiad ze Stalinem, gdy ten wyznacza go do zdementowania pogłosek o swojej śmierci. „Nie można żyć w cieniu legendy Stalina, nie poddając się jego urokowi – twierdzi Lyons po spotkaniu. Relację z jego wywiadu czyta cała Ameryka, „New York Daily News” obwołuję ją „najwybitniejszą korespondencją roku, jeśli nie ostatnich czterech czy pieciu lat”, a korespondent w kolejnych latach kultywuje uwielbienie dla bolszewików. W 1931 roku zapewnia Jonesa, że komunistyczne władze robią wszystko, aby podnieść standard życia w Związku Radzieckim.

Po powrocie do Stanów, skruszony i ostatecznie rozczarowany Stalinem, w 1937 roku – już po śmierci garetha Jonesa – wyda książkę zatytułowaną Assignment in Utopia (Misja w Utopii). Rozdział The Press Corps Conceals a Famine (Zastępy dziennikarskie ukrywają głód) rozpocznie od zacytowania zdania z tekstu Duranty’ego negującego głód w „New York Timesie”: „Nie można powiedzieć, że panuje głód: nikt z głodu nie umiera, powszechna jest tylko śmiertelność wskutek chorób spowodowanych niedożywieniem”. Będzie się bić w piersi:” [ta niesamowita sofistyka] stała się wśród korespondentów zagranicznych klasycznym przykładem niedomówienia i świetnie charakteryzuje cały nasz brudny epizod nieszczerego opisywania makabrycznego głodu w Rosji w latach 1932-1933”.

Przyzna otwarcie, że korespondenci mieli zakaz prowadzenia śledztw dziennikarskich i wyjeżdżania z Moskwy. Obowiązywał ich też niepisany nakaz minimalizowania i przemilczania głodu. Ukrywanie prostych i jasnych przekazów za zasłoną metafory skutecznie wprowadza w błąd czytelników. Stosowane powszechnie w korespondencjach z Rosji słowo „niedożywienie” sprawnie przykrywa skalę śmiercionośnej klęski. Wszyscy moskiewscy korespondenci lepiej lub gorzej zdaja sobie sprawę ze skali problemu, jednak wszyscy – zdaniem Lyonsa – biorą udział w tej potwornej mistyfikacji. Każdy przecież zna relacje osób przybywających z terenów głodu i obserwuje tłumy wynędzniałych uchodźców na ulicach Moskwy. Nikt nie ma wątpliwości, jak olbrzymie klęska zbiera żniwa.

Jest wieczór, gdy Konstantin Umanski [radziecki cenzor – przyp. JK] spotyka się z korespondentami w hotelu, najpewniej w tym samym Metropolu, w którym wcześniej sypiał Jones. Wie dobrze, że kłopoty oskarżonych o szpiegostwo inżynierów Metropolitan-Vickers dają mu przewagę i stawiają w negocjacjach w lepszej pozycji.

Lyons zapamiętuje: Wypracowaliśmy wspólnie formułę zaprzeczania na drodze wzajemnych targów i w duchu dżentelmeńskich ustępstw, w oślepiającym blasku złotego uśmiechu Umanskiego. Przyznaliśmy dość, by ułagodzić własne sumienia, ale w okrągłych zdaniach, które dawały do zrozumienia, że Jones jest kłamcą. Gdy załatwiliśmy już tę brudną sprawę, ktoś zamówił wódkę i zakuski.

Konsumpcja, w której uczestniczy też radziecki cenzor, trwa do rana [w kraju, w którym szaleje głód – przyp. JK]. Lyons zapamiętuje, że Umanski jest tej nocy wyjątkowo łagodnie usposobiony.

Po latach Lyons przyzna: Zniszczenie Jonesa było jednym z najbardziej nieprzyjemnych zadań, jakich musieliśmy się podjąć w tych latach przekręcania faktów, by zadowolić dyktatorskie reżimy – ale go zniszczyliśmy, jednogłośnie i używając niemal tych samych dwuznacznych zwrotów. Biedny Gareth Jones pewnie nie posiadał się ze zdumienia, kiedy zaprzeczaliśmy gorliwie wszystkim faktom, które tak skrupulatnie od nas zbierał.

W następnych dniach Umanski wzywa korespondentów jednego po drugim do Departamentu Prasy, podkreślając surowy zakaz opuszczania Moskwy. Nic nowego – dowodzi, triumfując – taka zasada obowiązywała od początku rewolucji, lecz dopiero teraz postanowiono ją egzekwować. Ci sami radzieccy urzędnicy, którzy zawodowo zajmowali się zaprzeczaniem klęsce głodu, teraz, gdy jasne się stało, że istnieje, mają za zadanie uniemożliwić dziennikarzom ujrzenie jej na własne oczy.

Pobieżne relacje o trudnościach w Rosji, zdaniem Lyonsa, zachodnie redakcje upychają gdzieś na dalszych stronach swoich gazet. A media całego świata bezkrytycznie akceptują nowe ograniczenia i retorykę Stalina.

Jak inni korespondenci ma dostęp do lepszej jakości żywności – nieograniczonych ilości wieprzowiny i wołowiny, jajek, masła i dobrych win. Elegancko zastawiony stół w moskiewskim domu Duranty'ego przy ulicy Bolszaja Ordynka, a przy nim nalewającego wino służącego widać na jednym ze zdjęć z lat trzydziestych. Mieszkanie to wydaje się normalne jak na zachodnie standardy, ale w Moskwie uchodzi za luksusowe.

Towarzyski Duranty lubi być w centrum uwagi. Legendarne są jego podboje seksualne. Dyskretnie, jak zauważa jego biografka Sally Taylor, utrzymuje w moskiewskim domu rosyjską kochankę, a jeszcze dyskretniej – żonę w Saint-Tropez. Uzależniony od opium, urządza pijackie orgie, w których uczestniczyć nauczył się już w Paryżu – zarówno z kobietami, jak i z mężczyznami. We Francji spotkaniom pikanterii dodają też satanistyczne obrzędy, z których w Moskwie Duranty prawdopodobnie zrezygnował.

Jest – jak twierdzi jeden z jego apologetów – najbardziej szanowanym, błyskotliwym, kulturalnym i najlepiej wykształconym reporterem w Europie.

Pulitzer w 1932 roku tylko potwierdza jego pozycję. W tym samym roku Duranty publikuje w „New York Timesie” wiersz pod tytułem „Plac Czerwony”, a dążący do uznania ZSRR przez Stany Zjednoczone kandydat demokratów na prezydenta zaprasza go do swojej rezydencji w Albany. Zasypuje go tam gradem pytań, na które Duranty ma oczywiście wyczerpujące i fachowe odpowiedzi. „Było to fascynujące" – zachwyca się Franklin Delano Roosevelt. Nikt już nie może mieć wątpliwości, kto jest największym ekspertem od sowieckiej Rosji.

Co Duranty napisze – jest święte.

Pod koniec 1932 roku William Strang, pierwszy sekretarz brytyjskiej ambasady w Moskwie, raportuje do Londynu, że Duranty, pomijając cenzurę, przemycił przez kogoś do Paryża krytyczny artykuł, który z Francji bezpiecznie trafił na łamy „New York Timesa”. Natychmiast odwiedza dziennikarza ktoś z radzieckich sfer rządowych i zarzuca mu nielojalność. Jak on – tak uczciwy przez minionych dziesięć lat – mógł zrobić to właśnie teraz, gdy negocjacje o uznaniu ZSRR przez Stany Zjednoczone były tak zaawansowane? Czy zdaje sobie sprawę z konsekwencji? – dziwi się Strang, który sugeruje, by Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii upomniało Duranty'ego.

Komentując te doniesienia, Laurence Collier z MSZ-etu stwierdza, że korespondent „New York Timesa” jest nieco podejrzanym typem, być może opłacanym przez Sowietów, choć nie ma na to pewnych dowodów. Duranty, mimo wiedzy o coraz gorszej sytuacji na Ukrainie, nie chce się narażać, tym bardziej że jego kochanka zaszła w ciążę, i nie ma zamiaru wyprowadzać się z Moskwy. W następnych miesiącach pisze więc pozytywnie o sytuacji w ZSRR, a ostatniego dnia marca 1933 roku przypuszcza w „New York Timesie” znany nam już szturm na Garetha Jonesa.

W poufnych rozmowach nie kryje jednak swojej wiedzy. Po tym jak Sowieci pozwolą mu w końcu, wraz ze Stanleyem Richardsonem z Associated Press, pojechać we wrześniu na Ukrainę, zaufanym osobom będzie mówił o milionach śmiertelnych ofiar. Podczas kolacji zupełnie szczerze opowiada Lyonsowi i znajomej dziennikarce o horrorze, jakiego był świadkiem. Obraz, który przed nimi roztacza, jest koszmarny.

– Walter, chyba nie mówisz poważnie? - dziwi się zaskakującej relacji Anne 0'Hare McCormick z „New York Timesa”.

Duranty w odpowiedzi powtarza swój ulubiony frazes:

– Przecież to tylko Rosjanie.

Wezwany przez brytyjską ambasadę opowiada, że w ciągu minionego roku w całym Związku Radzieckim z powodu głodu mogło umrzeć nawet dziesięć milionów ludzi, a straty plonów z ostatnich żniw – z powodu kradzieży i warunków pogodowych – sięgają trzydziestu procent. Pracownik ambasady donosi swoim przełożonym w Londynie, że korespondent „New York Timesa” od pewnego czasu dochodzi do prawdy, choć nie zdradził tej tajemnicy amerykańskiej opinii publicznej”.

W kolejnych artykułach w „New York Timesie” Duranty nawet się nie zająknie o ogromnych liczbach, którymi tak swobodnie żonglował przy kolacji. Pisze za to o świetnych zbiorach i radosnych rolnikach: „żniwa były wspaniałe i cała ta dyskusja o głodzie jest w tej chwili śmieszna”, „dzieci i staruszkowie wygl

19 sierpnia [1934 – przyp. JF] w Niemczech odbywa się referendum. Według oficjalnych wyników prawie 90% głosujących popiera nieograniczoną władzę Hitlera jako głowy państwa, rządu, lidera partii i naczelnego wodza sił zbrojnych.

Że nazwą cię kłamcą w najważniejszej gazecie Stanów Zjednoczonych?

Że zamordują w niewyjaśnionych okolicznościach?

Że nawet po śmierci wyprą się ciebie i wymażą z powszechnej pamięci?