Wygenerowano:
23.11.2022
13:48:35

Przejdź do spisu książek
Wygenerowano programem:
Q-Księgozbiór 3000





Freakonomia świat od podszewki

( Levitt, Steven D.; Dubner, Stephen J. )

Spis cytatów dla wybranej książki

Niby ciekawa, niby w nurcie FŻ, ale taka "amerykańska". Książka gruba, a tematów raptem kilka. No i powalający na końcu pean pochwalny jednego autora o drugim - kuriozum zamaskowanego samochwalstwa do kwadratu. Ale jednak lektura obowiązkowa. Początkowo myslałem, że będzie zagrożeniem dla FŻ, ale jednak nie jest. 01.2009
Strona Treść cytatu Słowa kluczowe / uwagi
26 Okazuje się, że nie wszystkie dzieci mają równe szanse przy urodzeniu. Nawet nie zbliżamy się do tego ideału. Z prowadzonych przez kilkadziesiąt lat badań wynika, że dziecko, które przychodzi na świat w niekorzystnym środowisku rodzinnym, o wiele częściej niż inne dzieci zostaje przestępcą. A miliony kobiet, które najczęściej dokonywały aborcji w następstwie sprawy Roe przeciw Wade’owi – ubogie, niezamężne czy nastoletnie matki, dla których nielegalna aborcja była za droga albo zbyt trudna do przeprowadzenia – często były modelowym przykładem niekorzystnych warunków wychowawczych. Prawdopodobieństwo, że dzieci tych kobiet, jeśliby się urodziły, zostałyby przestępcami, było o wiele większe od średniej. Lecz z powodu sprawy Roe przeciw Wade’owi dzieci te się nie urodziły. Ta potężna przyczyna miała odległy skutek: wiele lat później, dokładnie wtedy, gdy nienarodzone dzieci znalazłyby się u szczytu przestępczych karier, poziom przestępczości zaczął spadać na łeb na szyję. przestępstwo

aborcja



28 Wynik pewnej ankiety medycznej pokazał, że położnicy z obszarów, gdzie maleje liczba urodzeń, częściej wykonują cesarskie cięcie niż położnicy z miejsc o dużej liczbie porodów – co sugeruje, że gdy interes kiepsko się kręci, lekarze starają się zasilić kasę pomocą droższych zabiegów. optymalizacja czerpania z zasobów

motywacja

grupa



36 Powszechne przekonanie często jest błędne. cecha społeczna



37 „Eksperci” – od kryminologów po agentki nieruchomości – wykorzystują swoją przewagę informacyjną do własnych celów. optymalizacja czerpania z zasobów



43 Bodziec czy czynnik motywujący to po prostu sposób skłaniania ludzi do tego, żeby robili więcej dobrego i mniej złego. (…) Istnieją trzy podstawowe odmiany motywacji: ekonomiczna, społeczna i moralna. motywacja

cechy charakteru



48 Na każdą mądrą osobę, która zadaje sobie trud stworzenia programu motywacyjnego, przypada cała armia ludzi, mądrych i nie, którzy poświęcą nawet więcej sił czasu, próbując z nimi wygrać. Oszukiwanie może leżeć w ludzkiej naturze albo nie, ale na pewno jest rzucającym się w oczy elementem niemal każdego ludzkiego przedsięwzięcia. Oszukiwanie jest pierwotnym aktem ekonomicznym: dostać więcej za mniej. Oszukują więc nie tylko ci z pierwszych stron gazet – dyrektorzy wykorzystujący poufne informacje, piłkarze biorący środki dopingujące czy politycy nadużywający władzy. Oszukuje także kelnerka, która chowa napiwki do kieszeni, zamiast dorzucać je do wspólnej puli. Oszukuje kierownik hipermarketu, który obcina godziny pracownikom, żeby wykazać się większą wydajnością. Oszukuje trzecioklasista, który martwi się, że nie zda do klasy czwartej, więc ściąga na teście odpowiedzi od sąsiada. optymalizacja czerpania z zasobów

cechy charakteru



64 Można by pomyśleć, że finezja oszukujących nauczycieli będzie rosła wraz ze szczeblem szkoły. Ale egzamin przeprowadzony jesienią 2001 r. na Uniwersytecie Georgii przeczy tej koncepcji. Przedmiot nazywał się „Zasady treningu i strategie w koszykówce”, a ocena końcowa opierała się na jednym egzaminie złożonym z 20 pytań. Oto niektóre z nich:

Z ilu połów składa się akademicki mecz koszykówki?
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4

Ile punktów można zdobyć za trzypunktowy rzut z boiska?
a. 1 b. 2 c. 3 d. 4

naukowcy

nauczyciele



79 Z danych wynika również, że mniejsze firmy są z reguły uczciwsze niż duże. cecha społeczna



Można do tego podejść dosłownie i rozpatry1wać firmę jako obiekt, ale również i popsorowo, czyli stwierdzić, że pracownicy większych firm, są mniej uczciwsi od pracowników firm mniejszych.
80 Liczba przestępstw na jednego mieszkańca na obszarach wiejskich jest o wiele mniejsza niż w miastach, w dużej mierze dlatego, że wiejski przestępca jest częściej znany światkom i ofiarom (więc łatwiej go złapać). Poza tym mniejsza społeczność wywiera zazwyczaj większą presję przeciwko przestępczości, z głównym bodźcem w postaci wstydu. cecha społeczna

cechy charakteru



80 Feldman doszedł także do własnych wniosków na temat uczciwości, opierając się bardziej na doświadczeniu niż na danych. Przekonał się, że duże znaczenie ma morale: biuro jest uczciwsze, kiedy pracownicy lubią szefa i pracę. Uważa też, że pracownicy stojący wyżej w służbowej hierarchii oszukują częściej niż ci z dołu drabiny. Nabrał tego przekonania, gdy przez kilka lat przywoził bajgle do firmy zajmującej trzy piętra – na wyższym piętrze kierownictwo, a na dwóch niższych działy sprzedaży, usług i administracja. Feldman zastanawiał się, czy może kierownicy oszukiwali z powodu nadmiernego poczucia uprzywilejowania. Nie brał pod uwagę możliwości, że być może to dzięki oszustwom zostali kierownikami. cechy charakteru

struktura



82 […] stawia [to] pytanie moralne: czy człowiek może oprzeć się pokusie zła, jeśli wie, że żaden świadek nie zobaczy jego czynów? Glaukon uważał, że odpowiedź brzmi: nie. Ale Paul Feldman staje po stronie Sokratesa i Adama Smitha – ponieważ wie, że odpowiedź, przynajmniej w 87% przypadków, brzmi: tak. reguła odpowiedzialności



84 Ulisses S. Grant wyjaśnił Izbie Reprezentantów prawdziwe cele Ku-Klux-Klanu: „Siłą i terrorem przeciwstawić się wszystkim działaniom politycznym nie będącym w zgodzie z poglądami członków Klanu, pozbawić kolorowych obywateli prawa do noszenia broni i prawa głosu, zlikwidować szkoły, w których uczą się dzieci kolorowych, i sprowadzić ludność kolorową do stanu bliskiego niewolnictwu”. metoda zmiany parametrów



W innym czasie i w innym miejscu zamiast "kolorowych" używano słów: "dzikusów", "słowian", "czeczeńców", "żydów". Zmieniają się parametry.
91 A niewiele jest bodźców mocniejszych niż strach przed ślepą przemocą – dlatego właśnie, zasadniczo, terroryzm jest tak skuteczny. cechy charakteru



96 Ku-klux-Klan był grupą, której siła – podobnie jak w przypadku polityków, maklerów czy agentów nieruchomości – pochodziła w dużej mierze z gromadzenia i ukrywania informacji. Kiedy te informacje wpadną w niewłaściwe ręce (czy też, w zależności od punktu widzenia, we właściwe ręce), grupa traci znaczną część swojej przewagi. cecha społeczna

grupa



98 Informacja może być światłem, batem, gałązką oliwną, straszakiem, w zależności od tego, kto nią włada i w jaki sposób. Jej moc jest tak potężna, że nawet niepotwierdzone, ale prawdopodobne hipotezy mogą podziałać otrzeźwiająco. Resergia

informacja



98 Trzy razy ją odrzucano (dwukrotnie powiedziano Akerlofowi, że czasopismo „nie zamieszcza publikacji na tak trywialne tematy”), zanim wydano ją jako The Market for ‘Lemons’: Quality Uncertainty and the Market Mechanism („Quarterly JUrnal of Economics”, sierpień 1970). Około 30 lat później dzięki tej pracy Akerlof otrzymał Nagrodę Nobla z ekonomii. naukowcy

media



101 Charakterystyczną cechą przestępstw informacyjnych jest ich bardzo słaba wykrywalność. W przeciwieństwie do przestępstw ulicznych, nie pozostawiają po sobie zwłok czy wybitej szyby. przestępstwo

optymalizacja czerpania z zasobów



102 Jeśli zakładasz, że wielu ekspertów wykorzystuje informację ze szkodą dla Ciebie, masz rację. Eksperci liczą na to, że nie dysponujesz tymi samymi informacjami. albo że jesteś tak skołowany złożonością operacji, że nie wiedziałbyś, co zrobić z informacjami, nawet gdybyś je miał. Albo że żywisz taki respekt dla ich kompetencji, że nie ośmielasz się im przeciwstawiać. eksperci



113 Pierwszy rodzaj to dyskryminacja oparta na preferencjach, co oznacza, że jedna osoba dyskryminuje określony typ innych osób po prostu dlatego, że nie chce mieć z nimi kontaktu. W drugim rodzaju dyskryminacji dana osoba uważa, że określony typ ludzi ma niski poziom umiejętności, i kieruje się tym przekonaniem. partner / przeciwnik



117 Każdy agent nieruchomości wie, że typowy dom nie jest ani „uroczy”, ani „fantastyczny”, ale jeśli tak go nie zareklamuje, pies z kulawą nogą nawet na niego nie spojrzy. marketing



118 Preferencje wyrażane przez zwolenników internetowych randek dokładnie odpowiadają najbardziej rozpowszechnionym stereotypom na temat mężczyzn i kobiet. Na przykład mężczyźni, którzy piszą, że chcą stałego związku, cieszą się o wiele większym powodzeniem niż mężczyźni szukający jedynie przelotnego romansu. Ale kobiety szukające przelotnego romansu mają ogromne powodzenie. Dla mężczyzn pierwszorzędne znaczenie ma wygląd kobiety. Dla kobiet niezwykle ważny jest poziom dochodów mężczyzny. stereotypy

mężczyzna / kobieta



123 John Kenneth Galbraith, erudyta i mędrzec w dziedzinie ekonomii, ukuł termin „powszechne przekonanie”. Nie uważał go za komplement. „Kojarzymy prawdę z wygodą – pisał – z tym, co najbardziej odpowiada naszym interesom i dobremu samopoczuciu, lub z tym, co niesie obietnicę uniknięcia niewygodnego wysiłku czy niepożądanej dezorganizacji życia. Chętnie akceptujemy też to, co najbardziej przyczynia się do podniesienia naszej samooceny”. Zachowania społeczne i ekonomiczne, twierdzi dalej Galbraith, „są złożone, a zrozumienie ich charakteru jest dla umysłu męczące. Dlatego trzymamy się kurczowo, niczym tonący brzytwy, tych koncepcji, które reprezentują nasze rozumienie rzeczywistości”. Zatem zdaniem Galbraitha powszechne przekonanie musi być proste, praktyczne, wygodne i podnoszące na duchu – chociaż niekoniecznie prawdziwe. Głupotą byłoby twierdzić, że powszechne przekonanie nigdy nie jest prawdą. Ale dostrzeżenie, kiedy powszechne przekonanie może być fałszywe, zauważenie śladów powierzchownego czy wyrachowanego rozumowania, to dobry moment na rozpoczęcie zadawania pytań. cechy charakteru

cecha społeczna



Tak zwane "społeczne przekonanie"
125 Dziennikarze potrzebują ekspertów tak samo, jak eksperci dziennikarzy. Codziennie trzeba zapełniać szpalty gazet i minuty telewizyjnych wiadomości, a ekspert, który dostarcza jakiejś zaskakującej mądrości, jest zawsze mile widziany. Połączywszy siły, dziennikarze i eksperci stają się architektami wielu powszechnych przekonań. eksperci

dziennikarze

media

Matrix



136 Jak zatem działał gang? Bardzo podobnie jak większość amerykańskich firm, chociaż najbardziej chyba przypominał McDonalda. Gdyby położyć obok siebie schematy organizacyjne McDonalda i gangu Czarnych Apostołów, trudno byłoby je odróżnić. Fizyka Firmy

grupa



144 Ci kiełkujący narkotykowi lordowie zderzyli się z odwiecznym prawem rządzącym pracą: jeśli jest dużo ludzi chętnych do jakiejś pracy, zazwyczaj nie będzie się w niej dużo zarabiać. Jest to jeden z czterech najważniejszych czynników decydujący o wysokości płacy. Pozostałe to specjalistyczne kwalifikacje potrzebne do wykonywania pracy, nieprzyjemności tego zajęcia oraz popyt na usługi, jakie ta praca oferuje. teoria gier

praca

Fizyka Firmy



158 Przed 1966 r. Polityka aborcyjna Rumunii była jedną z najliberalniejszych na świecie. Aborcja była w zasadzie główną formą kontroli urodzeń, a nie jedno żywe urodzenie przypadały cztery zabiegi przerwania ciąży. aborcja



161 Teraz eksperci pospieszyli z wyjaśnieniami błędnych prognoz. Kryminolog James Alan Fox wyjawił, że jego ostrzeżenie przed zbliżającą się rzezią było w istocie zamierzonym wyolbrzymieniem. „Nigdy nie twierdziłem, że ulice spłyną krwią- oznajmił- ale użyłem mocnych słów, takich jak »rzeź«, aby przykuć uwagę ludzi. Co się zresztą udało. Nie będę przepraszał za stosowanie alarmujących słów”. Jeżeli różnica między rzezią a ulicami spływającymi krwią wydaje nam się jedynie pozorna, powinniśmy pamiętać, że nawet w odwrocie eksperci potrafią być wyrachowani. eksperci

media

przymiotniki



164 Z perspektywy czasu widać wyraźnie, że jeden z głównych czynników, który spowodował tę tendencję, był pobłażliwy system sądowniczy. Liczba wyroków skazujących zmniejszyła się w latach 60., a przestępcy, którzy zostali skazani, odsiadywali krótsze wyroki. Częściowo na taki stan rzeczy wpłynęło rozszerzenie praw osób oskarżonych o popełnienie przestępstw (zdaniem niektórych było ono mocno spóźnione, zdaniem innych poszło za daleko). Jednocześnie politycy traktowali przestępców coraz liberalniej „z obawy, by nie uchodzić za rasistów- jak napisał ekonomista Gary Backer – gdyż Afroamerykaninie i Latynosi popełniają nieproporcjonalnie dużą cześć ciężkich przestępstw” prawnicy

popsor



165 W badaniach naukowych z 1977 r zatytułowanych On Behalf of a Moratorium on Prison Construction („W sprawie moratorium na rzecz budowy więzień”) zauważono, że wskaźniki przestępczości są wysokie zazwyczaj wtedy, gdy orzeka się dużą liczbę kar więzienia, z czego wywnioskowano, że przestępczość by spadła, gdyby tylko obniżyć liczbę wyroków. naukowcy



172 Teoria ta szybko stała się dogmatem, gdyż odnosiła się do czynników, które według Johana Kennetha Galbraitha mają największy wpływ na powstanie powszechnego przekonania: łatwości, z jaką można zrozumieć daną koncepcję, oraz korzyści, jakie ona przynosi. Resergia

bilansowanie

nośność



173 Najważniejszy nowy pomysł wprowadzony w życie przez Brattona pochodzi z teorii zbitej szyby, stworzonej prze kryminologów Jamesa Q. Wilsona i George'a Kellinga. Według tej teorii drobne zakłócenia porządku, jeśli się na nie nie zareaguje, zmieniają się w poważne przestępstwa. Czyli jeśli ktoś zbije szybę i widzi, że nie jest ona od razu naprawiona, dostaje sygnał, że można spokojnie wybić resztę szyb, a może także podpalić cały budynek. Zatem wśród szalejących morderstw policjanci Brattona zaczęli ścigać uczynki, które wcześniej uchodziły płazem: przeskakiwanie przez barierkę w metrze, zbyt agresywne żebranie, oddawanie moczu na ulicy, mazanie brudną gąbką po przedniej szybie samochodu, dopóki kierowca nie ofiaruje odpowiedniego datku. teoria zbitej szyby



185 Prawdopodobieństwo aresztowania przeciętnego 65-latka jest równe około jednej pięćdziesiątej tego prawdopodobieństwa dla przeciętego nastolatka. Dlatego teoria spadku przestępczości z powodu starzenia się populacji wydaje się taka logiczna: skoro ludzie łagodnieją z wiekiem, więcej starszych ludzi musi oznaczać mniej przestępstw. wiek

cechy charakteru



187 Sąd Najwyższy wyraził to, o czy matki w Rumunii i Skandynawii – i gdzie indziej – od dawna wiedziały: kiedy kobieta nie chce dziecka, ma zazwyczaj dobry powód. Może być niezamężna, albo tkwić w nieszczęśliwym małżeństwie. Może uznać, że jest zbyt biedna, żeby wychować dziecko. Może uważać, że jej życie jest zbyt niestabilne czy nieszczęśliwe, albo może się obawiać, że używanie przez nią alkoholu lub narkotyków może zaszkodzić zdrowiu dziecka. Może sadzić, że jest za młoda albo za słabo wykształcona. Może bardzo pragnąć dziecka, ale za kilka lat, nie teraz. Z setek powodów może czuć, że nie jest w stanie zapewnić warunków niezbędnych do wychowywania zdrowego i szczęśliwego dziecka.

W pierwszym roku po sprawie Roe przeciw Wode’owi około 750 000 kobiet w Stanach Zjednoczonych dokonało aborcji (jedna aborcja przypadała na 4 żywe urodzenia). Do roku 1980 liczba aborcji osiągnęła 1,6 miliona (jedna na każde 2,26 żywych urodzeń) i zatrzymała się na tym poziomie. W kraju liczącym 225 milionów mieszkańców liczba 1,6 miliona zabiegów przerywania ciąży rocznie – jeden na 140 Amerykanów - może nie wydawać się szczególnie dramatyczna. W ciągu pierwszego roku po śmierci Nicole Ceausescu, kiedy w Rumunii przywrócono legalną aborcję, jeden zabieg przypadał na 22 mieszkańców. Jednak co rok 1,6 miliona Amerykanek, które zachodziły w ciąże, nagle tych dzieci nie rodziło.

Przed sprawą Roe przeciw Wade’owi załatwić i pozwolić sobie na bezpieczną nielegalną aborcję mogły przede wszystkim dziewczyny z rodzin z klasy średniej i wyższej. Teraz, zamiast nielegalnego zabiegu, który mógł kosztować 500 dolarów, każda kobieta mogła z łatwością dokonać aborcji, często za kwotę mniejszą niż 100 dolarów. Jakie kobiety najbardziej skorzystały na sprawie Roe przeciwko Wade’owi? Bardzo często były to kobiety niezamężne, ubogie lub nastoletnie, a czasami jednocześnie i niezamężne, i biedne, i nastoletnie. Jaką przyszłość mogły mieć ich dzieci? Z jednego z badań wynika, że typowe dziecko, które nie przyszło na świat w wyniku zalegalizowanej aborcji w pierwszych jej latach, miałoby o 50% większe od średniej szanse życia w nędzy; miałoby też o 60% większe prawdopodobieństwo wychowywania się z tylko jednym z rodziców. Te dwa czynniki – ubóstwo w dzieciństwie i wychowanie przez jednego rodzica – należą do najsilniejszych prognostyków mówiących, że dziecko czeka kryminalna przyszłość. Dorastanie w domu z tylko jednym rodzicem mniej więcej podwaja skłonność dziecka do popełniania przestępstw. Podobnie jak bycie dzieckiem nastoletniej matki. W innym badaniu wykazano, że słabe wykształcenie matki jest najważniejszym czynnikiem prowadzącym ku przestępczości.

aborcja

wychowanie



191 Wygodniej byłoby wierzyć w to, co piszą w gazetach: że spadek przestępczości był spowodowany błyskotliwymi strategiami policji, mądrymi przepisami o posiadaniu broni i wzrostem gospodarczym. Rozwinęliśmy w sobie skłonność do łączenia przyczynowości z rzeczami, których możemy dotknąć czy poczuć, a nie z jakimś odległym czy trudnym zjawiskiem. Resergia

bilansowanie

stronniczość



193 W nowym pokoleniu nie było nie tylko tysięcy młodych mężczyzn kryminalistów, ale także tysięcy samotnych, nastoletnich matek. Wielce prawdopodobne, że sporo dziewczynek, które w wyniku aborcji nie przyszły na świat, powtórzyłoby skłonności własnych matek. Hipoteza S-nastu



193 Spadek przestępczości był, używając języka ekonomistów, „niezamierzoną korzyścią” wynikającą z zalegalizowania aborcji. Ale nie trzeba być przeciwnikiem aborcji odwołującym się do argumentów moralnych czy religijnych, żeby odczuć wstrząs na myśl, że prywatny smutek staje się dobrem publicznym. aborcja

ja / grupa



195 W jednym z badań ekonomicznych obliczono, że koszty ochrony mniej więcej pięciu tysięcy puszczyków- tzn. dochody, z których musiałby zrezygnować przemysł drzewny i inne branże- wyniosłyby 46 miliardów dolarów, czyli nieco ponad 9 milionów dolarów na jednego puszczyka. Po wycieku ropy z tankowca „Exxon Valdez” w 1989 r. oszacowano kwotę, jaką przeciętne amerykańskie gospodarstwo domowe byłoby skłonne zapłacić, aby uniknąć w przyszłości podobnej katastrofy: 31 dolarów. Ekonomista może przypisać wartość pieniężną nawet danej części ciała. Weźmy tabelę, którą posługują się urzędnicy z Connecticut, aby ustalić wysokość rekompensaty za obrażenia doznane w pracy.

Stracona lub uszkodzona część ciała Rekompensowane tygodnie pracy
Palec (wskazujący) 36
Palec (środkowy) 29
Palec (serdeczny) 21
Palec (mały) 17
Kciuk (główna dłoń) 63
Kciuk (druga dłoń) 54
Dłoń (główna) 168
Dłoń (druga) 155
Ręka (główna) 208

bilansowanie

Resergia



201 Typowy ekspert do wychowywania dzieci, podobnie jak eksperci z innych dziedzin, zawsze jest bardzo pewny siebie. Ekspert nie tyle debatuje nad różnymi stronami zagadnienia, ile opowiada się stanowczo po jednej z nich. A to dlatego, że ekspert, w którego argumentacji dużo jest niuansów i powściągliwości, nie przyciąga uwagi opinii publicznej. Ekspert musi być śmiały, jeśli zamierza swoją przaśną teorię przetopić w powszechne przekonanie. Ma na to największe szanse, jeśli odwoła się do emocji, gdyż emocje są wrogiem racjonalnej argumentacji. A jeśli mowa o emocjach, to jedna z nich – strach – jest silniejsza od pozostałych. Superdrapieżca, iracka broń masowego rażenia, choroba wściekłych krów, śmierć łóżeczkowa: jakże nie możemy posłuchać rad eksperta od tych okropności, jeśli ten, niczym złośliwy wujek opowiadający straszne bajki małym dzieciom, sprawił, że trzęsiemy się ze strachu. eksperci

bilansowanie

Resergia



212 A po drugie, mniej nas przekonują teorie wychowawcze niż to, co mówią dane. [Tzn. ich autorów, bo powszechnie jest na odwrót] stronniczość



248 W ciągu kilku kat przeprowadzono serię badań audytowych, w których próbowano zmierzyć to, jak ludzie postrzegają różne imiona. W typowym badaniu wysyłano do potencjalnych pracodawców dwa identyczne (fałszywe) CV, jedno z tradycyjnie białym imieniem, a drugie z imieniem obco brzmiącym lub sugerującym przynależność do mniejszości. „Białe” życiorysy zawsze gromadziły więcej zaproszeń na rozmowę o pracę. cechy charakteru

stereotypy



249 CV jest dość zawodnym zestawem przesłanek – przeprowadzone niedawno badanie wykazało, że ponad 50% życiorysów zawiera kłamstwa.

306 Metodologia jego badań jest tak prosta – próbowanie miliona rozwiązań, aż znajdzie się takie, które zadziała – że stwarza najwyższą przyjemność. proces doskonalenia ewolucyjnego



388 Jednym z oczywistych powodów tego grubiaństwa jest to, że nie trzeba znosić jego konsekwencji. Jeśli wepchniesz się w kolejkę na lotnisku, przez dłuższy czas będziesz przebywać w pobliżu osób, które uraziłeś. Ale autem możesz szybko uciec. reguła odpowiedzialności