Z armią Klucka na Paryż. Pamiętnik lekarza Polaka.

Przy późniejszej rozmowie na ten temat z majorem Eggersem [mjr Eggersh – przypis BK] widzę, że podziela on w zupełności moje zdanie. Trudno nam jedynie dociec, czy rozchodzi się w tych wypadkach o akt zemsty ze strony żołnierzy, czy tylko o lekkomyślność.

Dziwnie mnie uderza ta okoliczność, że dowódcy 1-go i 2-go batalionu, którego obaj wydawali kilkakrotnie rozkazy rozstrzelania cywilów mają właśnie takie rany. Czy to tylko przypadek?

Gdzie indziej zrobiono widocznie takie same spostrzeżenia, bo wkrótce wyszedł rozkaz, że przy atakach oficerowie nie idą przed linją, lecz w linji szturmujących. Uniemożliwiono przez to owe zdradzieckie strzały do przełożonych.

Swego czasu przypuszczałem, że i ten komunikat jest, jak wiele innych, blagą w celu umniejszania przewagi przeciwnika i pobudzenia żołnierzy do lekceważenia go. Obserwacja jednakże działania artylerji francuskiej przekonała mnie tak w Sailly [Sailly-Saillisel-BK], jak też później niejednokrotnie, że tym razem miało dowództwo niemieckie rację. Armaty francuskie były coprawda dalekonośne i szybko strzelające, lecz zaopatrzone w jak najfatalniejszą amunicję, tak, że zaledwie co dziesiąty pocisk eksplodował. Narzucało mi się dlatego bardzo często pytanie, jak to możliwe, żeby ministerstwo wojny w Paryżu nie wiedziało o tej wadliwości amunicji? Tym bardziej, że Niemcy przed wojną już o niej wiedzieli.

Jakże inaczej zapatrywali się na porażkę szeregowcy Francuzi, z którymi się zetknąłem. Ich wiara nie osłabła, ich duma narodowa zupełnie nie zaznała uszczerbku: - „Za mało było nas, by Niemca pobić, lecz Francja da sobie radę z najeźdźcą, pokaże mu swoją potęgę. To nie 1870/71 rok!”.

Kapitan przeniesiony na polanę, mimo danych mu poprzednio dwóch silnych dawek morfiny, wciąż krzyczał, żeby mu wyjąc z rąk lornetkę, bo palce go bolą. Wie, ze umrzeć musi. Dziękuje swoim ludziom za pomoc, przeprasza ich, że wymyślał im od "Pollaken" - (po wyczerpaniu całego słownika przezwisk uchodziło "du Pollake" za wyzwisko najdosadniejsze i najbardziej pogardliwe). Przyznaje, że Polacy wypełniają sumiennie swoje obowiązki, chociaż naród ich tak bardzo dręczono i choć nie za swoją ojczyznę walczyć muszą. Teraz w chwili śmierci pojmuje, jak wielkie krzywdy wyrządzono [neutralnej - przyp. JF] Belgii. Przeklina wojną i Wilhelma, jej inicjatora.

Biedaczysko był od roku żonaty. Dnia poprzedniego otrzyma wiadomość, że urodziła mu się córka. W przeciągu kilku następnych godzin dostał od rozmaitych, litujących się nad nim lekarzy, razem wziąwszy, 5-ciokrotną maksymalną dawkę morfiny, a jednak cierpień jego nie uśmierzono. Trzeciego lub czwartego dnia zmarł. Ponieważ do ostatnich chwil życia mówił stale o Polakach, Belgach i o wojnie to samo, co w pierwszej chwili zranienia, ogłoszono, że dostał pomieszania zmysłów.

W swobodnej z owym podoficerem pogawędce dostałem następujące uzupełnienie: „Francuzi zastąpili nam drogę i dawali białą chorągwią znaki, byśmy stanęli. Pomimo to jechaliśmy śmiało dalej, bo Francuzów widać było tylko kilku, a wszyscy ranni byli gotowi do strzału. Na krótką potem odległość oddano salwę do Francuzów, nie ustępujących z drogi. W odpowiedzi została nasza kolumna teraz zasypaną gradem kul przez, zaczajony oddział francuski. Samochody, które nie miały żadnych odznak Czerwonego Krzyża, stanęły. Regularna walka wzdłuż szosy trwała, dopóki wszyscy Niemcy nie legli zabici. Sam udawałem zabitego. Kiedy Francuzi zaczęli grzebać poległych, wzięli mnie do niewoli. Krzywdy mi żadnej nie wyrządzono. Stanowczo stwierdzam, że my, a nie Francuzi, rozpoczęliśmy walkę, a o niepoważaniu transportu rannych nie może być mowy”. Dogodnie widać zredagowany raport mego sanitarjusza służył Niemcom na dowód, jak okrutnie Francuzi obchodzą się z bezbronnymi rannymi.

Były też później dochodzenia, jak wielką, w tej klęsce odegrała rolę niechęć Polaków do walki i ich zdradzieckie poddawanie się Francuzom. Wyniku tych badań nie znam, nie wiem też, jaki procent wśród jeńców stanowili Polacy. Wiem tylko, że między rannymi naszej dywizji była przeważająca liczba Polaków. Nic w tem dziwnego, gdyż w jej pułkach, składających się w tych właśnie dniach z conajmniej 75 proc. Polaków, - pozostawiono w okopach samych Niemców jako rezerwę, a Polaków posłano na rzeź. Narzuca mi się przytem pytanie, jakiej dopatrywano się przyczyny klęski w innych dywizjach, czysto niemieckich, które poniosły równie ciężkie straty w jeńcach i zabitych!

Kapitan Schemmel opowiadał, powróciwszy z przesłuchów sądowych, iż bronił stanowczo Polaków i zeznawał, że szturmowali zupełnie beznagannie. Śmiał się przytem z panów przy zielonym stoliku i z ich idjotycznego żądania prostych linij bojowych przy nowoczesnym szturmie.

Pozatem dowiedzieliśmy się wkrótce z listu, wziętego do niewoli, lejtnanta Kitzmanna z Gniezna, że Francuzi schwytali tego dnia około 70-ciu oficerów na naszym odcinku. Między nimi nie mogło być przecież Polaka. Czyżby i oni stali w komplecie ze „zdradą polską”?