religia

Przestali chodzić do kościoła i zaczęli budować pasy startowe, magazyny i maszty radiowe z bambusa w przekonaniu, że skoro wszystko to działało na Efate dla Amerykanów, będzie działało dla nich na Tannie. Wykonane z bambusa atrapy amerykańskich samolotów bojowych, hełmów i karabinów były potem traktowane jako ikony religijne. Mieszkańcy wyspy maszerowali w paradach, mając namalowane lub wytatuowane na piersiach i plecach symbole USA. Ich mesjaszem stał się John Frum, choć nikt o tym nazwisku nie figuruje w spisach ówczesnych żołnierzy amerykańskich.

[…] Work and consumption wasn't enough. The vision and orientation - these two basic social needs were not properly met. And were efficiently used by the communists. Over time, their efficiency was proved right.

Correct probability judgements are often counter-intuitive. Striking coincidences often lead to ideas of supernatural forces at play.

A case can be made for the importance of Christianity in fostering, in the West, the rationality, in the sense of logical arguments and reasoned discussion, that was necessary for science, and in also providing a system in which there was the possibility - even the conviction - that there were laws controlling nature. Such a conviction was unique to Christianity.

While emphasizing the contribution of Christian society to science, the contributions of Islam must also be recognized. Islamic scholars also continued the Greek tradition, and it may not be irrelevant that Islam offers a unifying perspective of knowledge and considers the pursuit of knowledge to be a virtue. It could, of course, not have been Christianity alone that was responsible for the flowering of science in the West in the sixteenth century.

St Anselm: faith seeking understanding.

Kler, choć urażony, przyjmuje to na ogół z pokorą. Ale w Rostowie rozwścieczony arcybiskup Arseniusz Maciejewicz burzy się w obronie świętych praw Cerkwi. Rzuca klątwę "na tych", którzy podnoszą rękę na świątynie i święte miejsca i którzy chcą sobie przywłaszczyć dobra nadane niegdyś Cerkwi przez dzieci boże i pobożnych monarchów". Godzi to bezpośrednio w Katarzynę. Kiedy się dowiaduje, że arcybiskup wzywa ponadto lud do buntu przeciw "cudzoziemce" i mówi o Iwanie VI jako o "wspaniałym męczenniku", każe go aresztować i sprowadzić do Moskwy. Jest to akt odwagi, gdyż biskup jest ważną osobistością w cesarstwie.

Gdy po raz pierwszy staje przed Katarzyną, siedzącą w asyście Grzegorza Orłowa, prokuratora generalnego Aleksandra Glebowa i szefa policji Stiepana Szeszkowskiego, Arseniusz wybucha złorzeczeniem i klątwami biblijnymi. Gwałtowność jego przemówienia jest taka, że - jak powiadają - Katarzyna zatyka sobie uszy, by go nie słyszeć. Wystraszeni sędziowie nie ośmielają się skazać tego proroka z czarną brodą i piorunującym spojrzeniem. Bóg - sądzą - by im nie wybaczył wyroku na jednego z najbardziej wymownych Jego sług.

Jozue zawołał do ludu: Wznieście okrzyk wojenny, albowiem Pan daje miasto w moc waszą! Miasto będzie obłożone klątwą dla Pana, ono samo i wszystko, co w nim jest. […] Całe zaś srebro i złoto, sprzęty z brązu i z żelaza są poświęcone dla Pana i pójdą do skarbca Pańskiego.[…] I na mocy klątwy przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza wszystko, co było w mieście: mężczyzn i kobiety, młodzieńców i starców, woły, owce i osły.[…] Następnie miasto i wszystko, co w nim było, spalili, tylko srebro i złoto, jak i sprzęty z brązu i żelaza oddali do skarbca domu Pańskiego (Joz 6,16-25),

po czym zadał dzieciom proste pytanie: „Czy uważasz, że Jozue i Izraelici postąpili słusznie, czy nie?” i dał do wyboru trzy odpowiedzi: A (najzupełniej słusznie), B (częściowo słusznie), C (zupełnie niesłusznie). Rozkład odpowiedzi był dość szeroki – 66% dzieci w pełni zaaprobowało postępowanie Jozuego, 26% uznało je za naganne, stosunkowo niewiele zaś, bo tylko 8%, wybrało odpowiedź pośrednią. Oto trzy dość typowe wypowiedzi dzieciaków z grupy A, które poproszono o uzasadnienie dokonanego wyboru:

Moim zdaniem Jozue i synowie Izraela postąpili słusznie, a to dlatego, że Bóg obiecał im te ziemie i zgodził się, by je podbili. Gdyby nie działali w ten sposób i nikogo nie zabili, mogłoby to się skończyć asymilacją synów Izraela wśród gojów. Uważam, że Jozue miał absolutną rację. Przecież Pan kazał mu wymordować tych ludzi, by plemiona Izraela nie osiedliły się pośród nich i nie przejęły ich nagannych obyczajów. Jozue zrobił dobrze, bo ludy zamieszkujące te ziemie wyznawały inne religie, a kiedy Jozue ich wymordował, religie te zniknęły z powierzchni Ziemi.

Jak widzimy, uzasadnienia ludobójstwa dokonanego przez Jozuego miały czysto religijny charakter. Co ciekawe, podobny sposób rozumowania wystąpił też w grupie C, czyli wśród dzieci, które nie zaakceptowały postępowania Jozuego. Jedna dziewczynka na przykład potępiła Jozuego za zdobycie Jerycha, uznając, że błędem było samo wejście do miasta:

[…] przecież Arabowie są nieczyści, a każdy, kto wchodzi na nieczystą ziemię, sam staje się nieczysty i będzie dzielił jej klątwę.

Dwoje innych dzieci skrytykowało Jozuego za to, że nakazał zniszczyć wszystkie zdobyte dobra, zamiast rozdzielić łup między Izraelitów:

Wydaje mi się, że Jozue zrobił źle, bo powinien oszczędzić zwierzęta i rozdzielić je między swoich ludzi. Jozue nie zrobił dobrze. Nie należało niszczyć zdobyczy, gdyż to wszystko mogło należeć do Izraelitów.

W drugiej części eksperymentu Tamarin wprowadził grupę kontrolną. 168 izraelskim uczniom przedstawił ten sam tekst z księgi Jozuego, tyle że jego zastąpił „generałem Li”, a Izrael podmienił na „cesarstwo chińskie przed trzema tysiącami lat”. Tak przeformułowane badanie przyniosło dokładnie przeciwne rezultaty – postępowanie generała Li zaaprobowało tylko 7% badanych dzieci, a 75% uznało je za naganne. Czyli wystarczyło usunąć czynnik lojalności wobec judaizmu, by zdecydowana większość dzieciaków zaczęła posługiwać się ocenami moralnymi, które aprobuje większość współczesnych ludzi.

Dobry kalwinista powiedziałby, że na tym właśnie polegał problem Hiszpanii – bogactwo, które zbyt łatwo przyszło, nie zostało zapracowane. Wystarczy porównać stosunek protestantów i katolików do hazardu na początku epoki nowożytnej. I jedni, i drudzy go potępiali, ale katolicy uzasadniali swoje potępienie tym, że uprawiając hazard, można przegrać, a żaden odpowiedzialny człowiek nie będzie w taki sposób narażał swojego i cudzego poziomu życia. Protestanci wychodzili z całkiem innych założeń: w grze hazardowej można wygrać, a to wypacza charakter. Dopiero o wiele później etyka protestancka wyrodziła się w zbiór formułek prawiących o sukcesie materialnym oraz wzniosłych, przesłodzonych kazań o zaletach bogactwa.

Odkąd sprzedający odpusty zaczęli sugerować przekonanie – nigdy jednak nie potwierdzone wyraźnie przez papieży – że indulty zabezpieczają także od kar za przyszłe grzechy, nawet jeszcze nie popełnione, Kościół osiągnął punkt, w którym właściwie zaczął zachęcać do grzeszenia, czego krytycy natychmiast nie omieszkali wytknąć. By poszerzyć rynek Sykstus IV w 1476 roku ustalił, że odpusty odnoszą się także do dusz przebywających w czyśćcu, powodując u prostego ludu przekonanie, że aby uwolnić stamtąd zmarłych krewnych, również muszą zapłacić. Im więcej modlitw, mszy i odpustów zakupywano za zmarłych, tym krótszy miał być ich pobyt w czyśćcu, a ponieważ tego rodzaju ustalenie faworyzowało bogatych, wzbudzało to oczywiście opór biednych i czyniło ich bardziej skłonnymi do odrzucenia wszystkich oficjalnych sakramentów – gdy nadszedł właściwy moment.

Nie chcę jednak wypaczyć wizerunku kleru i muszę podkreślić, że większość duchownych, z którymi zetknąłem się w dzieciństwie i młodości, a szczególnie w latach szkolnych i w późniejszym życiu, były to osobowości dużego formatu, które wspominam z szacunkiem i czcią.

Początkowo marksizm używał nauki do wzmocnienia swego wpływu na masy poprzez ukazywanie religii jako zbioru przesądów i zabobonów. Jednakowoż dzisiejsza nauka odkrywa zakłamanie marksizmu, pokazując jednocześnie wagę religii w rozwoju społeczeństw.

People have a desperate need to believe in something and they will find it anywhere. Polls have revealed that increasing numbers of people believe in ghosts, spirits and angels, in the twenty-first century.

– Przyzwyczailiśmy się do myśli – mówi – że w jednym stuleciu może być tylko jedna wielka wojna. A mamy wiek, w którym być może czeka nas seria wojen religijnych. Tą nową religią będzie komunizm.

It has become a common conviction even among non-Christian Chinese intellectuals that Christianity played the essential role in the rise of Western civilization, and hence it might be vital to the economic and scientific development of China as well. As a result, the Chinese exhibit a strong interest in Christian history.

Były także inne dobrodziejstwa. Jedzenie przyniesione na obiad było obfite, składało się z wielkich mis ziemniaków, gulaszu, stosów warzyw. Nawet pojawienie się masła i białego chleba nie spowodowało zaskoczenia. Najwyraźniej te nazistowskie matki miały status równy wojsku i jadały równie dobrze.

Ale błogosławieństwo wypowiadane nad jedzeniem było nowym rodzajem modlitwy. Gdy pielęgniarki w bieli podały jedzenie, wszyscy zwrócili się w stronę ściany, gdzie wisiał imponujący portret Hitlera nad wielką swastyką, kobiety uniosły prawe ręce i powiedziały chórem: „Nasz Führerze, dziękujemy ci za twoją hojność, dziękujemy ci za ten dom, dziękujemy ci za to jedzenie. Tobie poświęcamy wszystkie nasze siły (Kräfte), tobie poświęcamy życie nasze i naszych dzieci!”.

Składały podziękowania bóstwu. Przynosiły Hitlerowi swoje dzieci, jeszcze nienarodzone.

Przełożona i ja jedliśmy w innym pomieszczeniu. W trakcie rozmowy spytałem, czy tylko najlepsze nazistki mogą przyjechać do Bad Sachsa. Uśmiechnęła się przebiegle i przyznała, że często przyjmują „inne” – zdrowe młode matki, co do których miały duże nadzieje, ale które nie zostały należycie wychowane w nazistowskiej ideologii. Zapewniła mnie, że po spędzeniu kilku tygodni w domu NSV młoda kobieta czuła się znacznie lepszą nazistką niż w momencie przybycia.

Opowiedziała mi szczegółowo historię młodej działaczki społecznej w mniejszym mieście, która mogłaby wiele dla Partii osiągnąć, gdyby chciała. Jej przekonania były jednak raczej letnie. Partia uznała za stosowne zaaplikować jej kurs ideologii nazistowskiej – nie w obozie koncentracyjnym, na który być może zasługiwała, ale w tym domu dla matek.

Co ranka kobiety słuchały godzinnego wykładu o tym, co naprawdę oznacza nazizm. Po powrocie do domu stawały się najwytrwalszymi działaczkami w swoich społecznościach.

Frau Zeidler zaprowadziła nas do środka, żeby pokazać nam zmiany, jakie zaszły od czasu naszego pobytu. Kiedy szliśmy przez pokoje, przypominaliśmy sobie, jak kiedyś wypełniała je charakterystyczna żywiołowość amerykańskich dzieci. Teraz to miejsce przypominało świątynię. Pokoje były udekorowane licznymi nazistowskimi flagami i portretami Fuhrera. Niektóre dziewczęta miały swastyki wyhaftowane na poduszkach lub na cienkich kocach przykrywających sienniki, na których spały.
Frau Zeidler zaczęła nam opowiadać o jednej szczególnej dziewczynce, którą tu miała na obozie, duchowej przywódczyni. Według niej Annelise była wrażliwym dzieckiem, które żyło i oddychało ideologią nazistowską.
– Wiedzą państwo, co robi każdego wieczoru? – spytała. – Klęka przy łóżku i modli się. Ma piękny głos, niemal anielski.
Nie musiałem zapisywać tego, co Frau Zeidler powiedziała potem. Nigdy nie zapomnę ani słowa.
– Tak – kontynuowała – nieraz zakradałam się w nocy tylko po to, żeby usłyszeć, jak Annelise się modli. Te modlitwy stały się tutaj swego rodzaju tradycją. Wszystkie dziewczęta na nie czekają, każdego wieczoru. Annelise nigdy nie powtarza tej samej. To tak piękne modlitwy, w których ofiaruje ciała i dusze wszystkich dziewcząt Hitlerowi. – Hitlerowi...?
– Tak, oczywiście. Jej wieczorne modlitwy są do człowieka, którego uważa za zbawcę Niemiec. Chyba pan nie myślał, że zwraca się do starotestamentowego Boga?